«قیام گوهرشاد»؛ دردناک‌ترین حادثه عصر پهلوی
گروه استان‌های دفاع‌پرس‌ـ «سید محمد طالبیان» پژوهشگر دفاع مقدس؛ مکان‌های چون مسجد از ابتدای شکل‌گیری صرفاً برای عبادت نبوده است. در واقع مساجد برای تمشیت کارهای مسلمانان اعم از امور مذهبی، امور زندگی و بعدها آموزش و مسائل سیاسی و بسیاری مسائل دیگر ساخته می‌شد. به عبارت بهتر می‌توان گفت: مسجد، کانون ثقل تمشیت امور جامعه بود.
مسجد گوهرشاد که در جوار حرم مقدس رضوی واقع شده، نقطه کانون جمعیتی بزرگ از شیعیان است که در آن گرد می‌آیند و علاوه بر جنبه عبادی، مکان مناسبی برای امور آموزشی، سیاسی و امور روزمره به شمار می‌رود. همین امر باعث شد مسجد گوهرشاد در دوره‌های مختلف مکانی برای اعتراضات مردم مشهد باشد.
پس از ابلاغ قانون تغییر لباس و اجبار پوشش کلاه‌شاپو به «فتح‌الله پاکروان»، استاندار وقت خراسان، و دستور اکید او به اجرا شدن آن بدون کمترین تأمل، علمای مشهد، جلساتی برای بحث و گفت درباره آن برپا کردند. در آن جلسات پیشنهاد شد آیت‌الله «سید حسین قمی» به نمایندگی به تهران برود و با رضاخان ملاقات و خواستار توقف قانون تغییر لباس بشود. ایشان در هشتم یا نهم تیر به تهران رفت. پس از ورودش به باغ سراج‌الملک توسط نیروهای دولتی محاصره و تحت کنترل و ممنوع‌الملاقات گردید. (۱)
علمای مشهد در اعتراض به حصر آیت‌الله «قمی» در مسجد گوهرشاد گرد هم آمدند. مردم نیز به آنان ملحق می‌شدند و هرروز بر تعداد متحصنان افزوده می‌شد. (۲)
یکصد و پنجاه تن از روحانیان و منتفذان مشهد در نامه‌ای به رضاخان خواستار آزادی آیت‌آلله «قمی» شدند. پاکراون که از طریق مسئول تلگراف‌خانه در جریان نامه قرار گرفت، بی‌درنگ دستور توقیف امضاکنندگان را صادر کرد. عده‌ای دستگیر و برخی مجبور به ترک مشهد شدند. (۳)
«محمدتقی بهلول گنابادی» که تحت تعقیب بود و از شهری به شهری می‌رفت پس از اطلاع از گرفتاری آیت‌الله «قمی» خودش را به مشهد رساند و در ۱۸ تیر به متحصنان مسجد گوهرشاد ملحق شد. مأموران انتظامی نیز ساعاتی پس از ورود او به حرم، وی را دستگیر و در یکی از اتاق‌های صحن کهنه حرم مطهر رضوی بازداشت نمودند. مردم به تدریج آگاه شدند و در مقابل محل توقیف او تجمع و او را آزاد کردند. (۴) از این لحظه به بعد «بهلول» رهبری قیام مردم را بر عهده گرفت.
در تمام محوطه مسجد و صحن‌های حرم رضوی صدای مرگ بر شاه و لعنت بر شاه و مرده‌باد شاه و زنده‌باد اسلام، لعنت بر بهایی و لعنت بر دشمن علماء بلند بود. (۵)
از سوی دیگر نیز قشون شرق به فرماندهی «ایرج مطبوعی» و شهربانی و آگاهی، نیروهای خود را برای سرکوب مردم هماهنگ کردند. رضاشاه دستور داد مسامحه نکنید و تعلل نورزید. امر می‌کنم و فرمان می‌دهم امشب (نیمه شب ۲۱ تیر) باید غائله خاتمه یابد. (۶)
«محمدعلی ولی‌خان اسدی» تولیت حرم رضوی، با توسل به این حیله که رضاخان درخواست متحصنان را پذیرفته، روحانیون ارشد و مراجع خراسان را از مسجد گوهرشاد بیرون کشید. برخی معتقدند حکومت از کشته شدن مراجع و پیامدهای خطرناک آن ـ که ممکن بود در کل کشور آشوب و بلوا به پا کنند، وحشت داشتند و خارج ساختن علما و مراجع بزرگ از جمع متحصنان با این توجیه بوده است.
بر اساس دستور موکد نظمیه مملکتی به نظمیه مشهد شنبه ۲۱ تیر ۱۳۱۴ شمسی (۱۱ ربیع‌الثانی ۱۳۵۴ ه.ق) در حالی که بین ۱۵ تا ۲۰ هزار نفر در مسجد گوهرشاد و اطراف آن متحصن بودند (۷) پس از فرا رسیدن نیمه‌های شب تمام درها و راه‌های ورود و خروج به مسجد گوهرشاد در حرم بسته شد. ولی مردم با کلنگ درها را شکسته و اقدام به خروج کردند. در این لحظه دستور شلیک و کشتار مردم صادر شد و مردم بی‌دفاع و بدون سلاح، در درون مسجد، آماج گلوله‌های نظامیان قرار گرفتند. (۸) در عرض چند ساعت کشتار بی‌رحمانه و عظیمی صورت گرفت و داخل و بیرون مسجد از اجساد کشته‌شدگان و زخمی‌ها پر شد و آسیب‌هایی نیز به مسجد وارد گردید و حرمت حرم رضوی نیز شکسته شد.
مقاومت متحصنان و معترضان قبل از سپیده دم روز یکشنبه ۲۲ تیر ۱۳۱۴ درهم شکسته شد و قیام مسجد سرکوب گردید. بسیاری از کشته‌شدگان و حتی برخی از مجروحان را در داخل گودالی که به همین منظور از قبل حفر کرده بودند انداختند. (۹)
تعداد کشته‌شدگان به نقل از شاهدان عینی ۱۶۷۰ نفر ثبت شده است (۱۰) و برخی نویسندگان ۱۷۵۰ نفر ذکر کرده‌اند. (۱۱) یک روز پس از واقعه، روحانیون و علمای تراز اول مشهد دستگیر و زندانی شدند. (۱۲) شیخ محمدتقی بهلول با کمک افراد طایفه بربری (هزاره‌های شیعه افغانستان) از معرکه جان سالم به در برد و با تغییر لباس از ایران خارج، و به افغانستان رفت ولی در آنجا دستگیر و به مدت ۳۰ سال زندانی شد.
بدین ترتیب واقعه (قیام) مسجد گوهرشاد که یکی از قیام‌های مهم تاریخ معاصر و یکی از دردناک‌ترین حوادث تاریخ معاصر ایران به شمار می‌رود با هتک حرمت حرم شریف رضوی و کشتار فجیع مردم معترض و متحصن در شریف‌ترین مکان (مسجد جامع و حرم مطهر رضوی) سرکوب گردید.
این روز (۲۱ تیر) در تقویم جمهوری اسلامی ایران به عنوان «روز حجاب و عفاف» نام‌گذاری شده است تا یادآور غیرت و شرف و مردانگی زنان و مردان ایرانی برای پاسداشت حریم عفاف و پوشش باشد.
مآخذ:
۱. مکی، تاریخ بیست ساله ایران، جلد شش، ۱۳۲۲ شمسی، ص ۲۵۳
۲. بصیرت‌منش، حمید، سیاست مذهبی حکومت رضاشاه، ۱۳۷۶، ص ۴۵۹
۳. واقعه گوهرشاد به روایت دیگر، ۱۳۷۹ شمسی، ص ۷۵ و ۷۳
۴.موسوی مطلق، اعجوبه عصر بهلول قرن چهاردهم، ۱۳۷۹، ص ۵۷
۵. همان، ص ۵۹ و ۵۷
۶. شوشتری، خاطرات سیاسی سید محمدعلی شوشتری، ۱۳۷۹، ص ۶۶
۷. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پرونده وقایع مسجد گوهرشاد، شماره بازیابی سند ۴۲۲، ص ۲۲
۸. همان، ص ۳۵ و ۲۹
۹. شوشتری، ص ۷۹ و ۷۰
۱۰. همان، ص ۸۳ و ۸۲
۱۱. واقعه مسجد گوهرشاد به روایت دیگر، ص ۱۳۸ و ۱۳۷
۱۲. کفایی، سیری در سیره علمی و عملی آخوند خراسانی، ۱۳۹۰ شمسی، ص ۸۳ و ۸۲
انتهای پیام/
